Οι κοινωνικές δεξιότητες είναι βασικό στοιχείο για την ομαλή ανάπτυξη ενός παιδιού και την προσαρμογή του, γι’ αυτό και θα πρέπει να παρακολουθούνται, να καλλιεργούνται και να ενισχύονται συστηματικά τόσο από την οικογένεια όσο και από το σχολείο. Έτσι αποφεύγονται και αντιμετωπίζονται δυσκολίες που απορρέουν από ελλείψεις στον τομέα των δεξιοτήτων αυτών.

Ορισμός
Κοινωνικές δεξιότητες είναι οι διαπροσωπικές δεξιότητες που είναι αναγκαίες για την αποτελεσματική κι επιτυχημένη επικοινωνία και κοινωνική αλληλεπίδραση.

Κατηγορίες κοινωνικών δεξιοτήτων
1. Βασικές δεξιότητες. Σε αυτές ανήκουν η βλεμματική επαφή και κατάλληλη γλώσσα σώματος, η χρήση ονομάτων, το μοίρασμα με άλλους, η ικανότητα να ακολουθεί κάποιος οδηγίες, η προσεκτική ακρόαση, ο αποκλεισμός ερεθισμάτων που αποσπούν την προσοχή.
2. Διαπροσωπικές δεξιότητες, όπως η αναμονή της σειράς στη συζήτηση ή το παιχνίδι, η ικανότητα συμμετοχής σε μια δραστηριότητα, το να ζητάει κάποιος άδεια για να κάνει κάτι.

3. Ικανότητα επίλυσης προβλημάτων. Εδώ ανήκουν η αναζήτηση βοήθειας, η απολογία, η συνειδητοποίηση και αποδοχή συνεπειών, η επιλογή του επομένου βήματος.
4. Ικανότητα επίλυσης συγκρούσεων. Περιλαμβάνει τη διαπραγμάτευση, το συμβιβασμό, την κατανόηση και το σεβασμό στην άποψη του άλλου, την επίτευξη συμφωνίας, την υπεράσπιση της προσωπικής γνώμης.

5. Δεξιότητες που ενισχύουν την ομαδικότητα, όπως χρήση επαίνου και φιλοφρονήσεων, ενθάρρυνση, διαχωρισμός του να διαφωνείς με μια ιδέα από το να απορρίπτεις το πρόσωπο που την εκφράζει, προσφορά βοήθειας.

Δυσκολίες κι ελλείψεις στις κοινωνικές δεξιότητες
Ένα παιδί μπορεί να αντιμετωπίζει δυσκολίες ή ελλείψεις στις κοινωνικές δεξιότητες για πληθώρα λόγων:

1. Μπορεί να μην έχει κατακτήσει ποτέ μια δεξιότητα ή να μην διακρίνει πότε αρμόζει να χρησιμοποιείται (δυσκολία κατάκτησης).
2. Mπορεί να κατέχει τη δεξιότητα και να μην τη χρησιμοποιεί πάντα ή/και σε ικανοποιητικό βαθμό (δυσκολία επίδοσης).

3. Μπορεί να κατέχει τη δεξιότητα και να επιθυμεί να τη χρησιμοποιήσει αλλά να μην επιτυγχάνει λόγω έλλειψης εξάσκησης και ανατροφοδότησης (δυσκολία άνεσης στη χρήση).
4. Μπορεί να υπάρχουν εξωτερικοί ή εσωτερικοί παράγοντες που παρεμποδίζουν τη σωστή χρήση μιας δεξιότητας (άλλη γλώσσα, κάποια διαταραχή, θέματα δυναμικής της ομάδας).

Συνέπειες δυσκολιών στις κοινωνικές δεξιότητες
1. Δυσκολίες στις διαπροσωπικές σχέσεις με οικογένεια, δασκάλους και συνομήλικους.
2. Βίωση απόρριψης από τους συνομήλικους, που μπορεί να φτάσει ως και σε περιστατικά βίας.

3. Σημάδια κατάθλιψης, επιθετικότητας και άγχους.
4. Ενδεχόμενη χαμηλή επίδοση στα μαθήματα ως έμμεση συνέπεια.

Είναι αναγκαία η εξειδικευμένη παρέμβαση; Πόσο και πότε βοηθά;
Σύμφωνα με τις σχετικές έρευνες:

1. Tα περισσότερα προγράμματα παρέμβασης οδηγούν σε βελτίωση των κοινωνικών δεξιοτήτων.
2. Η παρέμβαση είναι περισσότερο αποτελεσματική όταν εφαρμόζεται σε μικρή ηλικία.
3. Τα προγράμματα κοινωνικών δεξιοτήτων εφαρμόζονται και καθοδηγούνται από το δάσκαλο ή τον ειδικό και έχουν ως επίκεντρο τους συμμετέχοντες.
4. Οι πιο αποτελεσματικές παρεμβάσεις είναι οι πολύπλευρες, αυτές δηλαδή που διδάσκουν τις κοινωνικές δεξιότητες με πολλούς τρόπους και σε πολλά πλαίσια.
5. Η συμμετοχή των γονιών συχνά αυξάνει την αποτελεσματικότητα.

Ποια θεωρούμε αποτελεσματική παρέμβαση;
Μια αποτελεσματική παρέμβαση θα πρέπει:

1. Να προωθεί την κατάκτηση των κοινωνικών δεξιοτήτων μέσω δραστηριοτήτων της καθημερινότητας.
2. Να αντιμετωπίζει περιβαλλοντικούς παράγοντες που επηρεάζουν τις κοινωνικές δεξιότητες
3. Να αντιμετωπίζει ατομικούς παράγοντες που μπορεί να παρεμποδίζουν την κατάκτηση και χρήση των κοινωνικών δεξιοτήτων, όπως δυσκολίες εξωτερίκευσης (τάση να καυγαδίζει, να αντιμιλά), συμπεριφορές εκφοβισμού, δυσκολίες εσωτερίκευσης (άγχος, υπερβολική συστολή, θλίψη), προβλήματα που σχετίζονται με τη γνώση της γλώσσας, δυσκολίες που σχετίζονται με κάποια διάγνωση (υπερκινητικότητα, διάσπαση προσοχής, διαταραχή αυτιστικού φάσματος).

4. Να υιοθετεί στρατηγικές ενίσχυσης και επιβράβευσης και να μην χρησιμοποιεί την τιμωρία, αλλά τις φυσικές συνέπειες εάν χρειαστεί.
5. Να παρέχει εκπαίδευση που να μπορεί να γενικευθεί σε πολλαπλά πλαίσια.

Τύποι παρέμβασης
1. Προγράμματα κοινωνικών δεξιοτήτων που εφαρμόζονται στο σχολείο.
2. Προγράμματα εκπαίδευσης γονέων
3. Μικρές θεραπευτικές ομάδες

4. Εξατομικευμένα προγράμματα
5. Ομαδικές δραστηριότητες, camps

Στάδια παρέμβασης
1. Επιλογή δεξιότητας-στόχου
2. Οργάνωση δραστηριοτήτων στα πλαίσια των οποίων θα δουλευτεί η δεξιότητα.
3. Επίδειξη συμπεριφοράς, προσφορά μοντέλου προς μίμηση, οργάνωση παιχνιδιών ρόλων.
4. Παροχή ανατροφοδότησης στο παιδί άμεσα για την προσπάθεια του να χρησιμοποιήσει τη δεξιότητα.

5. Παροχή ευκαιριών να εξασκηθεί το παιδί στη δεξιότητα -στόχο μέσα στο συγκεκριμένο πλαίσιο.
6. Ενίσχυση της συμπεριφοράς-στόχου όταν την επιδεικνύει το παιδί.
7. Προτροπή να χρησιμοποιήσουν τα παιδιά τη δεξιότητα σε διαφορετικά πλαίσια, καταστάσεις και με άλλους ανθρώπους. Εδώ οι γονείς και οι άλλοι φροντιστές παίζουν ουσιαστικό ρόλο.
8. Αξιολόγηση αποτελεσματικότητας της παρέμβασης και προσαρμογή, τροποποίηση ή αλλαγή της εάν κριθεί αναγκαίο.

Σημαντικές επισημάνσεις
Η παρέμβαση όταν υπάρχουν δυσκολίες στις κοινωνικές δεξιότητες επιβάλλεται σε όλες τις ηλικίες. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για παιδιά μικρότερα, όπου εύκολα μπορεί να θεωρήσουμε εσφαλμένα για κάποια δυσκολία που αντιμετωπίζουν ότι «θα το ξεπεράσουν μεγαλώνοντας».

Επίσης, δεν υπάρχουν «συνταγές» ούτε «πανάκειες» στην παρέμβαση. Κάθε προσέγγιση θα πρέπει να σχεδιάζεται και να εφαρμόζεται έτσι ώστε να καλύπτει τις ανάγκες του παιδιού ή της ομάδας.

Πηγές:
Kallis, C. (2016). «Teaching Social Skills. An Overview of Effective Interventions». University of Mary. Presentation created for EDU 595 Behavior Management class
Gresham, F. (2007). Social Skills Training for Children and Youth: Linking Assessment with Intervention in a 3-Tier Model. Louisiana State University
Gerpe, K. (2014). “Social Skills and Children with Emotional and Behavioral Disorders”
Wade, W. “Social Skills Strategies”
Robson, D. (2017) “50 social skills for kids”. Retrieved from http://www.andnextcomesl.com/2017/03/list-of-social-skills-to-teach-kids.html

Νικολέττα Μαρκαριάν Ψυχολόγος Ειδικής Αγωγής MSc