Πόσο θυμωμένοι, αλήθεια μπορούμε να είμαστε, όταν οι σύγχρονες κοινωνίες στις οποίες ζούμε απαιτούν και προϋποθέτουν συχνά τη χρήση των αγκώνων και το νόμο του ισχυρού; Από την άλλη, η αυθόρμητη έκφραση αισθημάτων θυμού θεωρείται ως απώλεια ελέγχου, κάτι που, επίσης, συχνά αποδοκιμάζεται.

Οι λόγοι που μπορεί να πυροδοτήσουν αισθήματα θυμού είναι πολλοί, όπως ένα εκρηκτικό ταμπεραμέντο, ο φόβος και η ψυχική ένταση, η κριτική, κάποιου είδους απειλή ή ακόμα και ασήμαντες αφορμές.

Η βασική λειτουργία του θυμού είναι η δυνατότητα που μας δίνει να μπορούμε να αμυνόμαστε, όταν υπάρχει ανάγκη. Ο θυμός, όμως, μπορεί να λειτουργήσει και ως μία μορφή ψυχικής άμυνας για να καλυφθούν βαθύτερα αισθήματα λύπης και φόβου. Μπορεί, όμως, να συμβεί και το αντίθετο, δηλαδή, πίσω από αισθήματα λύπης να κρύβεται ένας μεγάλος θυμός.

Διαχωρισμός ανάμεσα σε θυμό και επιθετικότητα

Συχνά, η επιθετικότητα συγχέεται με το θυμό. Η διαφορά ανάμεσα στις δύο αυτές έννοιες είναι η εξής: ενώ ο θυμός ή η οργή είναι αισθήματα που τα βιώνουμε εντός μας, η επιθετικότητα είναι μια πράξη ή συμπεριφορά που αποσκοπεί να βλάψει κάτι ή κάποιον παρά τη θέλησή του.

Με άλλα λόγια, μπορεί να είμαστε θυμωμένοι, όχι, όμως, κατ΄ανάγκην και επιθετικοί, όπως, επίσης, να είμαστε επιθετικοί χωρίς να νιώθουμε τον παραμικρό θυμό απέναντι στον αποδέκτη της επιθετικότητάς μας, όπως π.χ. ένας πληρωμένος δολοφόνος, σε πολλές περιπτώσεις σχολικού ή εργασιακού εκφοβισμού (bullying) κ.ά.

Θυμός

Ένας ενστικτώδης τρόπος έκφρασης του θυμού είναι η επιθετική αντίδραση. Ο θυμός, όπως προαναφέραμε, αποτελεί έναν απόλυτα προσαρμοστικό τρόπο αντίδρασης καθώς μας προετοιμάζει να αντιμετωπίσουμε τον οποιονδήποτε άμεσο κίνδυνο, διαμέσου μάχης ή φυγής. Ως εκ τούτου, ο θυμός έχει μια ιδιαίτερα σημαντική εξελικτική λειτουργία, καθώς εξυπηρετεί την επιβίωσή μας ως είδους.

Εάν η τάση κάποιου για επίθεση -σε περίπτωση που βιώνει κάποιας μορφής απειλή- είναι ισχυρότερη από αυτήν της φυγής, τότε η πιθανότητα εμφάνισης επιθετικής συμπεριφοράς στο άτομο αυτό είναι πολύ μεγαλύτερη.

Ο θυμός μπορεί να προκληθεί είτε από εσωτερικούς παράγοντες (άγχος, διάφοροι προβληματισμοί κ.ά.) είτε από εξωτερικούς, όπως π.χ. κάποιο άτομο (προϊστάμενος, γείτονας, γονιός κ.ά.) ή κάποιο γεγονός (π.χ. μποτιλιάρισμα, καθυστέρηση μιας πτήσης κ.ά.).
Τον τελευταίο αιώνα, το άγχος και ο θυμός θεωρούνται ως οι κύριες αιτίες εμφάνισης κατάθλιψης και διαφόρων συναισθηματικών διαταραχών.

Επιθετικότητα

Ο όρος «επιθετικότητα» χρησιμοποιείται σε διάφορες καταστάσεις για να περιγράψει συμπεριφορές ανθρώπων και ζώων. Όσον αφορά στον άνθρωπο, χρησιμοποιείται για να περιγράψει την προσωπικότητα και τις διάφορες στάσεις μας, αλλά και για να χαρακτηρίσει συμπεριφορές ενηλίκων και παιδιών.

Η επιθετικότητα διαχωρίζεται σε λεκτική ή φυσική, αρμόζουσα, εάν πρόκειται για αυτοάμυνα, ή καταστροφική, εάν αποβλέπει να βλάψει άλλους ή τον ίδιο τον εαυτό. Η επιθετικότητα μπορεί, επίσης, να στρέφεται είτε προς τα έξω είτε προς τα έσω, δηλαδή, προς τον ίδιο τον εαυτό (π.χ. διάφορες αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές ή ακόμα και αυτοχειρία).

Στη βιβλιογραφία, γίνεται συζήτηση για το κατά πόσο η επιθετικότητα είναι αποτέλεσμα πρόθεσης ή παρόρμησης. Η επιθετική συμπεριφορά διαχωρίζεται στην:

Συντελεστική επιθετικότητα: που αποβλέπει στην απόκτηση κάποιου πλεονεκτήματος ή σε κάποιου είδους προσωπική επιβράβευση (π.χ. οι περισσότερες ληστείες), και στην
Παρορμητική επιθετικότητα: που πυροδοτείται από αισθήματα θυμού και αποβλέπει, κατά κύριο λόγο, να βλάψει ή να κάνει κάποιον να υποφέρει (π.χ. οι περισσότεροι φόνοι)
Η σύγχρονη έρευνα θεωρεί πλέον πως η συχνή ή συστηματική χρήση επιθετικότητας, ως μέσου απόκτησης κάποιων προνομίων ή κερδών, μπορεί να οδηγήσει στην αυτοματοποιημένη εμφάνισή της. Ακόμα και η συντελεστική επιθετικότητα, όμως, μπορεί να είναι αποτέλεσμα προσχεδιασμού που την προκρίνει ως το αποτελεσματικότερο μέσο επίτευξης ενός σκοπού.

Η προσπάθεια διαχωρισμού και διάκρισης των διαφόρων μορφών επιθετικότητας δεν είναι εύκολη υπόθεση καθώς θα πρέπει πάντα να λαμβάνονται υπόψη πολλές και διάφορες ψυχολογικές διεργασίες και κίνητρα.

Θυμός, οργή

Οι θετικές πλευρές της επιθετικότητας

Και μόνον στο άκουσμα της λέξης επιθετικότητα πυροδοτούνται αρνητικοί συνειρμοί και ζοφερά σενάρια. Η χρήση, όμως, της επιθετικότητας, στις διάφορες φάσεις της ζωής του ανθρώπου, με τρόπο που να εξυπηρετεί την επιβίωση, τη διασφάλιση των προσωπικών ορίων, την κοινωνική αποδοχή, την αυτοεκτίμηση, την προσωπική αίσθηση ασφάλειας και ευ ζην και την ισορροπημένη διαχείριση των διαπροσωπικών σχέσεων, είναι επιβεβλημένη και άκρως σημαντική.

Αιτίες και παράγοντες κινδύνου της επιθετικότητας

Η επιθετικότητα είναι μία πολύ σύνθετη συμπεριφορά που οφείλεται σε γενετικούς, βιολογικούς, περιβαλλοντικούς και πολιτισμικούς παράγοντες.
Οι παράγοντες κινδύνου είναι πολλοί και γνωστοί, όπως:

Ιδιοσυστασιακοί (έμφυτοι): π.χ. ο καθένας μας γεννιέται με διαφορετικό ταμπεραμέντο.
Διάφορες βλάβες κατά τη διάρκεια της κύησης και του τοκετού
Διάφορα σύνδρομα ή αναπτυξιακές διαταραχές, π.χ. Δ.Ε.Π.Υ. ή χαμηλή νοημοσύνη
Περιβαλλοντικοί παράγοντες, όπως π.χ. αυστηρή διαπαιδαγώγηση, ενδοοικογενειακή βία, επιρροή από φίλους, στη διάρκεια της εφηβείας κυρίως κ.ά.

Οι διάφοροι παράγοντες κινδύνου αλληλεπιδρούν και αλληλοενισχύονται, δημιουργώντας, με τον τρόπο αυτόν, έναν φαύλο κύκλο επιθετικών συμπεριφορών. Παιδιά και ενήλικες με ιδιοσυστασιακής προέλευσης παράγοντες κινδύνου είναι πιο ευάλωτοι απέναντι στην επιρροή των διαφόρων περιβαλλοντικών παραγόντων κινδύνου.

Ποτέ δεν αρκεί ένας μόνο παράγοντας κινδύνου για να πυροδοτήσει μια επιθετική ή βίαιη συμπεριφορά, αλλά ούτε και ένας μόνο παράγοντας προστασίας που να μπορεί να την αποτρέψει.

Η υπερβολική έκθεση στην επιθετικότητα έχει αποδειχθεί πως μπορεί να οδηγήσει σε επιθετικές συμπεριφορές. Τα άπειρα σκηνικά βίας στα Μ.Μ.Ε., στο διαδίκτυο και στα ηλεκτρονικά παιχνίδια «εξοικειώνουν» -τα παιδιά και τους έφηβους κυρίως- στη βία, κάνοντας την καταφυγή σε αυτήν πολύ ευκολότερη.
Ταυτόχρονα, φαίνεται πως η κοινωνία έχει γίνει πιο ανεκτική απέναντι σε ηπιότερες μορφές άσκησης βίας και εκδήλωσης επιθετικών συμπεριφορών, όπως π.χ. ο σχολικός ή ο εργασιακός εκφοβισμός (bullying) και στις διάφορες καταστροφές ιδιωτικής περιουσίας που εύκολα μπορούν να πυροδοτηθούν εξαιτίας της επίσης συχνά χρησιμοποιούμενης λεκτικής επιθετικότητας.

Ο θυμός ως προκάλυμμα αισθημάτων θλίψης ή/και κατάθλιψης

Μπορεί κάποιος, τη στιγμή που αυτό που περισσότερο απ΄οτιδήποτε άλλο θα χρειάζονταν δεν θα ήταν παρά ένα ζεστό άγγιγμα παρηγοριάς στον ώμο ή μια φιλόξενη αγκαλιά, να αντιδρά με θυμό ακόμα και σε μια τέτοιου είδους πρόθεση κάποιου. Το αποτέλεσμα είναι, φυσικά, να νιώσει ακόμα πιο μόνος και δυστυχισμένος, κάτι που με τη σειρά του ενισχύει περαιτέρω τα αισθήματα θυμού του.

Όταν κάποιος είναι θλιμμένος ή βρίσκεται σε φάση κατάθλιψης, οι ψυχικές του αντοχές είναι αισθητά μειωμένες και, ως εκ τούτου, μπορεί εύκολα να νιώσει εκνευρισμό και θυμό. Όταν, για παράδειγμα, μία μητέρα θυμώνει, εκνευρίζεται ή ξεσπά συχνά πάνω στα παιδιά της, ακόμα και για ασήμαντες αφορμές, μπορεί η κατάθλιψη να της έχει χτυπήσει την πόρτα χωρίς η ίδια να το έχει αντιληφθεί.

Επιθετικότητα

Τρόποι αντιμετώπισης της επιθετικότητας των άλλων

Όταν είμαστε αναστατωμένοι, σπάνια μπορούμε να σκεφθούμε και να δράσουμε λογικά. Δεν θα πρέπει να ξεχνάμε, επίσης, πως πίσω από την επιθετικότητα υποκρύπτονται συνηθέστατα άλλου είδους αισθήματα, όπως φόβος, αισθήματα ανεπάρκειας κ.τ.λ. Σε περιπτώσεις ύπαρξης κάποιας ψυχικής νόσου, η επιθετικότητα είναι συχνά το αποτέλεσμα αισθημάτων έντονης ανησυχίας.

Η επιθετική συμπεριφορά, είτε εκδηλώνεται αυθόρμητα και παρορμητικά είτε πιο συνειδητά και κατόπιν υπολογισμού, δεν είναι παρά ένας τρόπος ελέγχου του περίγυρου και αποκόμισης διαφόρων πλεονεκτημάτων και οφελών. Ως εκ τούτου, εάν καταφέρουμε να ακυρώσουμε τα πλεονεκτήματα στα οποία αποβλέπει αυτός που συμπεριφέρεται επιθετικά, κάποια στιγμή ή ακόμα και άμεσα, είναι πολύ πιθανό να πάψει να αντιδρά με αυτόν τον τρόπο απέναντί μας.

Είναι γνωστό πως η συναισθηματική κατάσταση ενός ατόμου επηρεάζει και το συναισθηματικό κλίμα του άμεσου περίγυρού του, είτε θετικά είτε αρνητικά. Δεν είναι άλλωστε τυχαίες οι εκφράσεις του τύπου: «Μας έπιασε ένα κολλητικό γέλιο», «Με ηρέμησε η ηρεμία του», «Με άγχωσε κι εμένα το άγχος του» κ.τ.λ. Το ίδιο συμβαίνει και με τα αισθήματα θυμού κάποιου. Όταν αντιλαμβανόμαστε πως κάποιος φέρεται επιθετικά απέναντί μας, πολύ συχνά νιώθουμε μια παρόρμηση να αντιδράσουμε με ανάλογο τρόπο. Ο λόγος που, ευτυχώς, δεν το πράττουμε είναι πως έχουμε δυνατότητα ελέγχου των έντονων συναισθημάτων μας. Για διάφορους λόγους, όμως, δεν έχουν όλοι τη δυνατότητα αυτή.

Όπως, λοιπόν, επηρεαζόμαστε από το οποιοδήποτε έντονο συναίσθημα κάποιου δίπλα μας, με τον ίδιο τρόπο μπορεί να επηρεάσει και η ηρεμία/ψυχραιμία που καταφέρουμε να διατηρήσουμε στην περίπτωση που κάποιος επιδείξει κάποιου είδους επιθετική συμπεριφορά απέναντί μας. Το χαμήλωμα του τόνου της φωνής μας, η αποφυγή απαξιωτικών χαρακτηρισμών ή ειρωνικών σχολίων, αλλά και το να ζητήσουμε από τον άλλον να αποσαφηνίσει τους λόγους που τον έχουν κάνει να αντιδρά με αυτόν τον τρόπο του δίνουν την ευκαιρία να σκεφθεί λίγο λογικότερα και να ηρεμήσει.

Είναι αυτονόητο πως θα πρέπει να αποφεύγεται η οποιαδήποτε σωματική επαφή που, με βεβαιότητα, θα εκτροχιάσει εντελώς την κατάσταση. Εάν διαπιστώσουμε πως τίποτα απ΄όλα αυτά δεν έχει αποτέλεσμα, τότε το καλύτερο που έχουμε να κάνουμε είναι να αποχωρήσουμε, μη δίνοντας συνέχεια σε κάτι που φαίνεται πως είναι αδιέξοδο. Εάν πρόκειται για άτομο που θα ξανασυναντήσουμε, π.χ. στο χώρο εργασίας μας, μπορούμε να πούμε πως είμαστε διαθέσιμοι να συζητήσουμε το όλο θέμα κάποια άλλη στιγμή όταν τα πράγματα θα είναι πιο ήρεμα.

Όταν υπάρχει έντονη επιθετικότητα και συστηματική χρήση βίας στις διαπροσωπικές σχέσεις, τότε δεν υπάρχει καμία στρατηγική που να βοηθά. Ο αποδέκτης αυτού του είδους βίας και επιθετικότητας θα πρέπει να ζητήσει άμεσα βοήθεια ώστε να μπορέσει να απαλλαγεί από αυτήν την μέγγενη.

Επίλογος

Εάν η κοινωνία επιθυμεί να ελέγξει και να μειώσει την επιθετικότητα εκείνη που οδηγεί σε σοβαρές μορφές άσκησης βίας, θα πρέπει να αρχίσει από την αντιμετώπιση των ηπιότερων μορφών της. Γνωρίζουμε πως η επιθετικότητα ακολουθεί μια σταδιακά ενισχυόμενη πορεία από την πρώιμη ήδη παιδική ηλικία. Τα μέτρα πρόληψης και αντιμετώπισης θα πρέπει να στοχεύουν κυρίως σε παιδιά, εφήβους και στα άμεσα περιβάλλοντά τους (οικογένεια, σχολείο, εκπαιδευτικό προσωπικό, γειτονιά κ.τ.λ.).

Είναι απαραίτητη η επιμόρφωση γονέων και εκπαιδευτικού προσωπικού, καθώς και η εκπαίδευση παιδιών και εφήβων στην απόκτηση και βελτίωση διαφόρων κοινωνικών δεξιοτήτων, από τη στιγμή που η έρευνα δείχνει πως πολλά παιδιά και έφηβοι που επιδεικνύουν επιθετική συμπεριφορά έχουν σοβαρές ελλείψεις στον τρόπο επικοινωνίας τους, μη μπορώντας να ερμηνεύσουν ορθά τις προθέσεις των άλλων και παρερμηνεύοντας τες με έναν αρνητικό συνήθως τρόπο.

Σάββας Ν. Σαλπιστής, Ph.D., Κλινικός Ψυχολόγος – Ψυχοθεραπευτής, Κλινικός Ψυχολόγος Πανεπιστημίου Στοκχόλμης, Διπλωματούχος Ψυχοθεραπευτής Βασιλικού Ιατροχειρουργικού Ινστιτούτου Karolinska Στοκχόλμης