Χαμένος προχθές βράδυ σε κάποια άγνωστη μέχρι εκείνη τη στιγμή διαδικτυακή γειτονιά ξεκίνησα να διαβάζω για τα γνωστότερα πειράματα ψυχολογίας προηγούμενων δεκαετιών. Υπάρχει κάτι σε αυτές τις μελέτες ανθρώπινης συμπεριφοράς που βρίσκω συναρπαστικό και μάλλον είναι το γεγονός ότι τα αποτελέσματα έρχονται συχνά σε αντίθεση με όσα νομίζουμε για τους εαυτούς μας.
Πλέον οι μελέτες είναι προσεκτικότερες σε θέματα ηθικής όταν σχεδιάζονται και γίνονται κυρίως για να εξυπηρετήσουν στρατηγικές μάρκετινγκ και για να ψηλαφίσουν συμπεριφορές καταναλωτών, όμως ας ανατρέξουμε σε κάποια από τα πειράματα προηγούμενων δεκαετιών που άφησαν ιστορία και αποτέλεσαν θέμα αναρίθμητων συζητήσεων και κριτικών.
Το 1951, στο πανεπιστήμιο Swarthmore των ΗΠΑ, ο Solomon Asch έκανε μια σειρά πειραμάτων κατά τα οποία χρησιμοποιούσε κάθε φορά μόνο ένα άτομο για το τεστ ανάμεσα σε πολλούς συνεννοημένους εθελοντές. Σε κάποιες εύκολες ερωτήσεις όλοι πλην του ανυποψίαστου συμμετέχοντα έδιναν επίτηδες λάθος απαντήσεις. Το αποτέλεσμα ήταν ότι σταδιακά πολλοί από τους ανυποψίαστους συμμετέχοντες άρχιζαν να επιλέγουν τις εμφανέστατα λάθος απαντήσεις (ερωτήσεις του τύπου ποια γραμμή είναι πιο μεγάλη) δείχνοντας ότι η προσαρμογή στην ομάδα είναι σημαντικότερη από το τι είναι σωστό.
Το 1961, στο πανεπιστήμιο Yale, ο ψυχολόγος Stanley Milgram με τη βοήθεια ηθοποιών και εθελοντών πραγματοποίησε το διάσημο πείραμά του δείχνοντας πως υπό την καθοδήγηση ατόμων εξουσίας ο οποιοσδήποτε μπορεί να φτάσει σε θανατηφόρες πράξεις. Οι εθελοντές στο ρόλο δασκάλου τιμωρούσαν τους δήθεν μαθητές (ηθοποιοί μέσα στο κόλπο) με μικρά ηλεκτροσόκ για κάθε λάθος απάντηση. Ακόμα και όταν δίσταζαν καθώς η ένταση του σοκ μεγάλωνε σε θανάσιμα επίπεδα, τελικά συνέχιζαν ύστερα από την παρότρυνση των καθοδηγητών που ήταν υποτίθεται υπεύθυνοι για τη διαδικασία. Η γνώση πως άλλοι έχουν την ευθύνη και τον έλεγχο άνοιγε σε όλους αργά ή γρήγορα τον δρόμο προς το κακό.
Και το 1971 πραγματοποιήθηκε το επίσης διάσημο και αμφιλεγόμενο πείραμα της φυλακής του Στάνφορντ (βασίστηκαν αρκετές ταινίες σε αυτό) στο ομώνυμο πανεπιστήμιο. Ο Philip Zimpardo, που ήταν ο υπεύθυνος και επιτηρητής του πειράματος, χώρισε τους εθελοντές του σε κρατούμενους και φύλακες τυχαία σε μια υποτιθέμενη φυλακή. Οι εθελοντές προσαρμόστηκαν τόσο γρήγορα στους ρόλους τους που μέσα σε έξι μέρες η αντιπαράθεσή τους έγινε τόσο βίαιη ώστε να διακοπεί το πείραμα.
Όταν ακούμε για φριχτά εγκλήματα σκεφτόμαστε συνήθως δύο σενάρια για τον δράστη: ή ότι θα ήταν ψυχονευρολογικά μη υγιής (τρελός… κακός… διαβολικός… όπως θες πες το) ή απελπισμένος και σπρωγμένος σε κάποια σκοτεινή άβυσσο από κάτι. Όμως το πραγματικά τρομακτικό είναι, όπως έδειξαν και τα πειράματα που ανέφερα, πως σε (α)κατάλληλες συνθήκες ακόμα και ο δίπλα σου μπορεί να μετατραπεί σε όργανο εκτέλεσης αδιανόητα σκληρών πράξεων.
Δυστυχώς κάθε μέρα ακούμε στις ειδήσεις για πολέμους, για κρίσεις, για φορτισμένες μάζες ανθρώπων. Όλες αυτές είναι καταστάσεις που ευνοούν τέτοιες συμπεριφορές και φαινόμενα. Αλλά ακόμα και σε υποτίθεται ήσυχες και νορμάλ καταστάσεις η συμπεριφορά των ανθρώπων πάλι ξαφνιάζει. Το φαινόμενο του περαστικού (Bystander effect) σου λέει ότι αν είναι να σου συμβεί κάποιο ατύχημα, καλύτερα να έχεις λίγους ανθρώπους γύρω σου όσο περίεργο και αν σου φαίνεται. Λόγω της διάχυσης της ευθύνης όσο πιο πολλοί είναι γύρω τόσο πιθανότερο να μη σταματήσει κανείς να βοηθήσει εφόσον όλοι περιμένουν πως κάποιος άλλος θα το κάνει.
Η φύση του ανθρώπου είναι απρόβλεπτη και πολλές φορές αδιανόητα σκληρή. Νιώθεις απογοητευμένος και ανήμπορος όταν σκέφτεσαι πόσο εύκολα μπορεί να παραστρατήσει ο καθένας.
Το λιγότερο που μπορούμε να κάνουμε για να διατηρήσουμε το φως είναι να κρατήσουμε μέσα μας την προτροπή ενός Έλληνα που όλοι σεβόμαστε: «Ν’ αγαπάς την ευθύνη.Να λες: Εγώ, εγώ μονάχος μου έχω χρέος να σώσω τη γης. Αν δε σωθεί, εγώ φταίω».
Αυτό μας ζητούσε ο Νίκος Καζαντζάκης γράφοντας την Ασκητική. Ίσως δεν σώσεις τον κόσμο ολόκληρο μόνος σου, αλλά όταν χρειαστεί θα σώσεις τον περαστικό χωρίς να περιμένεις και χωρίς να διώχνεις την ευθύνη… και κάποιος άλλος θα πάρει την ευθύνη να σώσει εσένα άλλη στιγμή… και μόνο έτσι θα σωθούμε όλοι.
από το βιβλίο του Δρ Σπύρου Κιτσινέλη, Lab Story, the-nightlab.com
